Τη δεκαετία του 1960 και παράλληλα με το Γαλλικό Νέο Κύμα, το βραζιλιάνικο Cinema Novo, τον Νέο Γερμανικό Κινηματογράφο και άλλα πρωτοπόρα κινηματογραφικά κινήματα και ρεύματα, αναπτύχθηκε στις ΗΠΑ το κίνημα του Αντεργκράουντ κινηματογράφου (Underground Cinema). Πρόκειται για έναν ρηξικέλευθο κινηματογράφο που, σύμφωνα με τον Σέλντον Ρέναν, «ριζοσπαστικά αντιγνωμεί στη φόρμα ή στην τεχνική ή στο περιεχόμενο ή και στα τρία αυτά στοιχεία». Από τη δεκαετία του 1920 υπάρχουν είτε σποραδικά εμφανιζόμενες ταινίες είτε κινηματογραφικά ρεύματα που διαφοροποιούνται και αγγίζουν ακραίους τρόπους έκφρασης. Ο Αντεργκράουντ αμερικανικός κινηματογράφος απευθύνθηκε σε μεγαλύτερο κοινό και προσέφερε περισσότερα φιλμ, τα οποία μάλιστα είχαν την ελκυστική ετικέτα του «ανατρεπτικού» ή ακόμα και του «απαγορευμένου». Έτσι ακριβώς δημιουργήθηκαν εκείνες οι συνθήκες που τον οδήγησαν στη λήθη ή έφεραν εκ νέου στο προσκήνιο παλαιότερες κατηγοριοποιήσεις όπως, «avant-garde» ή «πειραματικός» κινηματογράφος.
Το κίνημα του underbground κινηματογράφου προήλθε από τη Γενιά των Μπίτνικ της δεκαετίας του 1950 και «νονός» του ήταν ο σκηνοθέτης Stan VanDerBeek. Η έδρα του ήταν στη Νέα Υόρκη και στο Σαν Φρανσίσκο. Η ομάδα New American Cinema Group τον δημιούργησε και στο μανιφέστο της κατηγορούσε τον κυρίαρχο κινηματογράφο για ηθική διαφθορά. Εδώ, η ηθική διαφθορά αφορά τις μεθόδους και τα τεχνάσματα με τα οποία ο μέινστριμ κινηματογράφος απέρριπτε (και απορρίπτει) την καλλιτεχνική δημιουργία, δίνοντας έμφαση στην εμπορική απήχηση των ταινιών που κατασκεύαζε, προφανώς εις βάρος της ποιότητάς τους. Αφορά, όμως, και την αγνόηση της λογοκρισίας, που μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1960 καλά κρατούσε στις ΗΠΑ.
«Dog Star Man», Stan Brakhage, 1961 – 1964
Η γοητεία του Underground κινηματογράφου είχε να κάνει με την συνολική αισθητική αλλά και την ιδεολογία που αποδέσμευε. Οι μεταμεσονύκτιες προβολές πραγματοποιούνταν σε παρακμιακούς κινηματογράφους – πολλοί εκ των οποίων προέβαλλαν πορνό – σε σοφίτες, βιβλιοπωλεία, ψυχεδελικά κλαμπ, μεγάλα πάρτι σε αποθήκες και σε άλλες τοποθεσίες της ύποπτης και «επικίνδυνης» νύχτας. Η ανατροπή και η αμφισβήτηση ήταν εγγεγραμμένη στα φιλμ του αντεργκράουντ, που ευνοούσαν και ενσωμάτωναν τις παραισθήσεις, την σουρεαλιστική παραμόρφωση της πραγματικότητας και τις εικόνες θανάτου, σεξ και βίας. Οι τεχνικές που χρησιμοποίησαν οι σκηνοθέτες του κινήματος δεν χαρακτηρίζονταν από κάποια ειδική δεξιότητα, οι επιρροές τους σπανίως ήταν εμφανείς. Οι θεατές του Underground κινηματογράφου επιζητούσαν εκστατικές εμπειρίες, που το κίνημα αυτό τους τις προσέφερε, πολλές φορές μάλιστα σε συνδυασμό με παλλόμενες αλληλεπιδράσεις πλάνων, σεκάνς, ήχων.
«Meshes of the Afternoon», Maya Deren, 1943
Η κύρια επιρροή του κινήματος υπήρξε η Maya Deren και η ταινία της, «Meshes of the Afternoon» του 1943, ενώ η σκηνοθέτις χρηματοδότησε ταινίες του Stan Brakhage και του Kenneth Anger. Οι δυο τους υπήρξαν από τους κύριους εκφραστές του Underground κινήματος, μέλη του οποίου προέρχονταν από διάφορους καλλιτεχνικούς χώρους. Ο πιο γνωστός από αυτούς τους καλλιτέχνες ήταν ο Andy Warhol, που στο «Empire» τοποθετεί την κάμερα μπροστά από το Empire State Building, έχοντας ως αποτέλεσμα ένα φιλμ που καταγράφει το κτίριο σε αργή κίνηση για 8 ώρες και 5 λεπτά. Στο «Lonesome Cowboys» (1968) παρωδεί τα γουέστερν, ενώ η προβολή της ταινίας στην Ατλάντα οδήγησε στην σύλληψη του προσωπικού του κινηματογράφου και στην εξακρίβωση στοιχείων όλων των θεατών από την αστυνομία. Το γεγονός αυτό αποτέλεσε την αφορμή για καλύτερη οργάνωση της LGBT κοινότητας της πόλης που οδήγησε στο πρώτο Atlanta Pride, δύο χρόνια αργότερα.
«Lonesome Cowboys», Andy Warhol, 1968
Οι διωγμοί είχαν ξεκινήσει νωρίς, καθώς το 1963 με αφορμή την ταινία «Flaming Creatures» – μια ταινία φαντασίας για ένα όργιο με τραβεστί – εξαπολύθηκαν επιθέσεις από τις αρχές, όμως το φιλμ προβλήθηκε αργότερα ως αποδεικτικό στοιχείο στο Ανώτατο Πολιτειακό Δικαστήριο κατά την ακροαματική διαδικασία για την κατάργηση της λογοκρισίας. Εξαιρετικά τολμηρές υπήρξαν οι ταινίες του Kenneth Anger, όπου ο ομοφυλοφιλικός ερωτισμός, οι σατανιστικές τελετουργίες και η σπουδή του θανάτου, καταλήγουν σε άφταστες συνθετότητες, σε σκοτεινές περιγραφές, σε τρομώδη μέθη («Scorpio Rising», 1963 – «Invocation of My Demon Brother», 1969).
«Invocation of My Demon Brother», Kenneth Anger, 1969
Η διάθεση καλλιτεχνών από διάφορους χώρους να συμμετάσχουν στις δημιουργίες του Underground κινηματογράφου αποτυπώνεται στην πρώτη underground ταινία, το «Pull my Daisy» (1959), η οποία σκηνοθετήθηκε από τον Robert Frank και τον ζωγράφο Alfred Leslie, με την αφήγηση off να γίνεται από τον Jack Kerouac και τον Allen Ginsberg στον ρόλο του ποιητή. Η αποκλίνουσα συμπεριφορά βρήκε έκφραση και με ντοκιμαντερίστικο τρόπο από τον Lionel Rogosin και τη Shirley Clarke. Ο πρώτος είναι γνωστός για την κρυφά γυρισμένη ταινία του για τους Μαύρους της Νότιας Αφρικής, «Come Back Africa» (1959), ενώ η Shirley Clarke ασχολείται με το γκέτο των Μαύρων στο Χάρλεμ («The Connection», 1961 – «The Cool World», 1963 – «Portrait of Jason», 1967).
«Portrait of Jason», Shirley Clarke, 1967
Τα στέκια των φίλων του underground κινηματογράφου μετακινήθηκαν και ξεπέρασαν το επίπεδο του εδάφους. Έφθασαν σε μουσεία σύγχρονης τέχνης, σε κεντρικούς κινηματογράφους, σε κινηματογραφικές λέσχες ακόμα και σε πανεπιστήμια. Τα έργα των ριζοσπαστών δημιουργών μελετήθηκαν από αυτούς που εξ αρχής αντιμάχονταν, προβλήθηκαν από τα μέινστριμ δίκτυα, αξιολογήθηκαν από μη αξιόλογους κριτικούς. Εν ολίγοις, το underground σινεμά περικυκλώθηκε, αφομοιώθηκε και στην ουσία καταργήθηκε. Πάντα, όμως, μένουν νησίδες αμφισβήτησης που δεν οργανώνονται σε κινήματα και αυτό είναι ένα γεγονός όχι απαραίτητα αρνητικό.
Ανδρέας Άννινος
