Ποιό είναι το στοιχείο που καθιστά τον Ίνγκμαρ Μπέργκμαν έναν από τους κορυφαίους εκπροσώπους της παγκόσμιας κουλτούρας; Πώς ένας εγωκεντρικός άνθρωπος, μερικές φορές εξαιρετικά σκληρός ακόμα και προς τα ίδια του τα παιδιά, εκφράζει την ευαισθησία του απέναντι στο θαύμα της ζωής, το μυστήριο του θανάτου, τη σιωπή του Θεού; Ποιό είναι το μυστικό πίσω από τα κοντινά πλάνα που μας έχει χαρίσει; Πώς οι μονόλογοί στις ταινίες του, τόσο το κείμενο καθαυτό όσο και η σκηνοθεσία, φανερώνουν ένα σπουδαίο υπαρξιστή; Πώς ένας σκηνοθέτης που έκανε τη μία αποτυχία μετά την άλλη στα πρώτα του βήματα και που αργότερα ειδικεύτηκε στις κωμωδίες, μεταμορφώθηκε σε έναν σπουδαίο στοχαστή;
Ο κινηματογράφος θα τον κάνει παγκοσμίως γνωστό, όμως μέχρι τότε βίωσε πολλές απογοητεύσεις, τόσο πολλές που είναι απορίας άξιο πώς συνέχισε και κυρίως πώς εξελίχθηκε σε αυτό που γνωρίζουμε σήμερα.
Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Ήταν 14 Ιουλίου του 1918 όταν ήρθε στον κόσμο ο Ernst Ingmar Bergman. Γιός κληρικού, πέρασε αμφιλεγόμενα παιδικά χρόνια. Ο ίδιος έχει δηλώσει ότι οι γονείς του έκαναν τα πάντα για να καταστρέψουν τις ζωές των παιδιών τους, όμως η αδερφή του Μαργκαρέτα Μπέργκμαν έχει τοποθετηθεί πάνω σε αυτό χαρακτηρίζοντάς τον υπερβολικό. Η αλήθεια είναι ότι ο Ίνγκμαρ είχε πάντα μια τάση να συγχέει το φανταστικό με το πραγματικό και να σκαρώνει διάφορες ιστορίες. Μάλιστα, λέγεται ότι ο πατέρας του είχε μεγάλη αδυναμία στο μικρό Ίνγκμαρ και ότι η μητέρα του ήταν δεσποτική και καταπιεστική. Όμως, ο Μπέργκμαν αγαπούσε τόσο τη μητέρα του, που μετακύλησε την αντίδρασή του προς τον πατέρα του.
Στα πρώτα του επαγγελματικά βήματα ασχολήθηκε με το θέατρο και τη συγγραφή σεναρίων. Πολύ νωρίς είχε χτίσει μια σημαντική καριέρα στο θέατρο που για τον ίδιο ήταν σαν “μία πιστή σύζυγος” σε αντίθεση με τον κινηματογράφο που ήταν η “ερωμένη” του. Ο Αύγουστος Στρίντμπεργκ είναι ο θεατρικός συγγραφέας που επηρέασε καθοριστικά τον Μπέργκμαν ακόμα και στα κινηματογραφικά του έργα. Ο κινηματογράφος θα τον κάνει παγκοσμίως γνωστό, όμως μέχρι τότε βίωσε πολλές απογοητεύσεις, τόσο πολλές που είναι απορίας άξιον πώς συνέχισε και κυρίως πώς εξελίχθηκε σε αυτό που γνωρίζουμε σήμερα.
Με το Βίκτορ Σιόστρομ, μεγάλο σκηνοθέτη, δάσκαλό του και πρωταγωνιστή στις αριστουργηματικές «Άγριες Φράουλες»
Ένα χαρακτηριστικό τού Μπέργκμαν ήταν η σε πολλές περιπτώσεις εκνευριστική παιδική αφέλεια. Βέβαια, ίσως πρέπει να σταματήσουμε να εξωραΐζουμε πρόσωπα και καταστάσεις, ή εμμέσως να δικαιολογούμε τη στάση ανθρώπων σε κομβικά σημεία της Ιστορίας, όμως η κατοπινή πορεία του μάς επιτρέπει να συμπεράνουμε ότι είναι ένοχος αφέλειας. Το ταξίδι του στη Χιτλερική Γερμανία και ο ενθουσιασμός του για όσα διαδραματίζονταν εκεί είναι ένα μελανό σημείο στη διαδρομή του, που το συνόδευσαν ντροπή και ενοχές.
Ενώ η Σουηδία είχε “βγάλει” δύο απ’ τους σπουδαιότερους σκηνοθέτες του βωβού, τον Μόριτζ Στίλερ και τον Βίκτορ Σιόστρομ, η κινηματογραφική βιομηχανία δεν πέρναγε τις καλύτερες της μέρες στα μέσα της δεκαετίας του 1930, εν μέρει λόγω εσωτερικής γκρίνιας που οδήγησε στη μετανάστευση πολλών μεγάλων σκηνοθετών αλλά και λόγω του ήχου που “καταδίκασε” τα σουηδικά ως δύσκολη γλώσσα. Ο Μπέργκμαν, έχοντας μια σημαντική καριέρα στο θέατρο από τα 24 του χρόνια, γύρισε 9 ταινίες από το 1946 έως το 1950. Το τμήμα αυτό της φιλμογραφίας του αποτελείται από ταινίες ελάσσονες ή και ασήμαντες, τουλάχιστον για το μέγεθος ενός τόσο σημαντικού σκηνοθέτη.
Οι κριτικοί δεν χαρίζονταν στον νέο σκηνοθέτη χαρακτηρίζοντάς τον ως ένα κακέκτυπο του Μαρσέλ Καρνέ, του τότε αγαπημένου σκηνοθέτη τού Μπέργκμαν. Και πράγματι οι πρώτες του ταινίες, Κρίση (1946), Βρέχει στην αγάπη μας (1946), A Ship to India (1947), Music in Darkness (1948), Port of Call (1948) έχουν όλα τα γνωρίσματα του Γαλλικού Ποιητικού Ρεαλισμού, τόσο θεματικά όσο και υφολογικά. Πάντως, οι όποιες αρετές αυτών των ταινιών πνίγονται στην άγαρμπη κοινωνική κριτική μέσω της συσσώρευσης δυσκολιών στη ζωή των ηρώων και στις δύσκολες συνθήκες που συνάντησε ο Μπέργκμαν στην αρχή της καριέρας του.
Κακές σχέσεις με τους παραγωγούς των ταινιών του, αρκετά μέτρια σενάρια, τα οποία αναγκάστηκε να σκηνοθετήσει για βιοποριστικούς λόγους, βαρύ πρόγραμμα στο θέατρο και ταυτόχρονη ενασχόληση με τον κινηματογράφο, άστατη προσωπική ζωή με τον έναν χωρισμό πίσω από τον άλλον. Όλα τα παραπάνω οδήγησαν σε μεγάλες εμπορικές, αλλά και καλλιτεχνικές, αποτυχίες. Οι παραγωγοί ρίσκαραν όταν τον επιστράτευαν σε κάποια ταινία, σε μία εποχή κατά την οποία, σύμφωνα με τον Μπέργκμαν, “Όλα πήγαιναν κατά διαόλου. Μόνο ένα πράγμα είχε σημασία, και αυτό ήταν να κάνω κάτι που θα άρεσε στο κοινό”.
Με τη Λιβ Ούλμαν
Από το 1951 και πέρα, ο Μπέργκμαν κατάφερε να προσεγγίσει το κοινό, αρχικά μέσω κάποιων έξυπνων κωμωδιών, μέσω των οποίων όμως άρχισε να βρίσκει τον τρόπο έκφρασής του ανακαλύπτοντας την κινηματογραφική φόρμα. Στους Έρωτες Εφήβων (1951) καταφέρνει να δώσει πολλά από τα χαρακτηριστικά του κατοπινού του έργου, όμως η ταινία που τον εκτόξευσε σε παγκόσμιο επίπεδο ήταν τα Χαμόγελα Καλοκαιρινής Νυκτός (1956), για την οποία ο Μπέργκμαν βραβεύτηκε στις Κάννες με το Ειδικό Βραβείο Ποιητικού Χιούμορ! Ένα καινούριο στοιχείο εκείνης της περιόδου ήταν η εμπιστοσύνη που έδειχναν πλέον οι παραγωγοί στον Μπέργκμαν αφού τα Χαμόγελα ήταν ένα από τα πιο ακριβά φιλμ σουηδικής παραγωγής.
Ίσως να μην ήταν υπερβολή αν λέγαμε ότι από τότε ο Μπέργκμαν γύρισε μόνο αριστουργήματα. Σε κάθε περίπτωση, η γραφή του είναι μοναδική και όταν κατάφερε να χειριστεί τα εκφραστικά μέσα του κινηματογράφου για να εισάγει τις καινοτομίες του, η έβδομη τέχνη είχε κερδίσει έναν απολαυστικό εκφραστή της. Χρησιμοποίησε τα μεγάλα μονοπλάνα και τα κοντινά, όχι μόνο για να αναδείξει την κρισιμότητα μια κατάστασης ή τον εσωτερικό κόσμο των χαρακτήρων, αλλά και ως θεμέλιο στον ρυθμό εναλλαγής των πλάνων. Μετά την Έβδομη Σφραγίδα (1957), όλος ο κόσμος γνώρισε αυτόν τον σουηδό που μας μίλησε για τον σαρωτικό χαρακτήρα του χρόνου, την υπαρξιακή αγωνία, τον Γολγοθά του κινηματογράφου και της Τέχνης, τον πανταχού παρόντα ή απόντα θεό.
Η σπουδή των προσώπων και η υπομονετική αναζήτηση των ψυχολογικών κινήτρων των πρωταγωνιστών ήταν τα στοιχεία που διαχώρισαν και εξύψωσαν τον Μπέργκμαν ως ένα σπουδαίο δημιουργό. Ο στοχασμός σε κρίσιμα ζητήματα του ανθρώπινου βίου τον έχρισαν ως μια από τις πιο σημαντικές προσωπικότητες του περασμένου αιώνα.
Ανδρέας Άννινος