Περισσότερο κινηματογραφικό ύφος παρά κίνημα, ο Γερμανικός Εξπρεσιονισμός επέδρασε σε γενιές κινηματογραφιστών και τα παρακλάδια του είναι πολλά και σημαντικά. Γεννήθηκε μέσα στις λάσπες του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου από ένα λαό που προσπαθούσε να ορθοποδήσει μετά την καταστροφή, χωρίς να αντιλαμβάνεται τον επερχόμενο όλεθρο. Η Δημοκρατία της Βαϊμάρης, μια εύθραυστη και διεφθαρμένη δημοκρατία (μήπως είναι πλεονασμός μια τέτοια διατύπωση;) έδωσε το χώρο στα σεξουαλικά ένστικτα, στην τρέλα και στην εναντίωση στην αστική τάξη να εκφραστούν μέσω του εξπρεσιονισμού.
Το εξπρεσιονιστικό κίνημα της μοντέρνας τέχνης των αρχών του 20ου αιώνα ήταν γνωστό για τις αδρά ζωγραφισμένες μορφές του και τα παλλόμενα χρώματα. Μέσα από την αισθητική του εναντιώθηκε στην αστική τάξη. Πρόδρομοί του υπήρξαν ο Edward Munch (με την πίνακά του Η Κραυγή να θεωρείται ο εμβληματικός πίνακας του εξπρεσιονισμού) και ο Vincent Van Gogh. Ο εξπρεσιονισμός υπήρξε πρωτίστως η ζωγραφική καλλιτεχνών από τη βόρεια και κεντρική Ευρώπη (Αυστρία, Γερμανία, Σκανδιναβία και Ελβετία) και οι εκφραστές του προήλθαν από δύο ομάδες καλλιτεχνών. Η μία ήταν η Blaue Reiter (Ο Γαλάζιος Καβαλάρης) με έδρα το Μόναχο και η δεύτερη η Die Brücke (Η Γέφυρα) με έδρα τη Δρέσδη ενώ αρκετοί εξπρεσιονιστές ζωγράφοι δεν ήταν ενταγμένοι σε καμία από τις δύο ομάδες. Οι πιο φημισμένοι εξπρεσιονιστές καλλιτέχνες (ο εξπρεσιονισμός μπορεί να παρατηρηθεί και σε άλλες τέχνες όπως στη λογοτεχνία, στη μουσική, στην αρχιτεκτονική και στο θέατρο) είναι οι Βασίλι Καντίνσκυ, Έντβαρτ Μουνκ, Ερνστ Λούντβιχ Κίρχνερ, Έγκον Σίλε, Όσκαρ Κοκόσκα, Χαΐμ Σουτίν.
Στον κινηματογράφο, ο Γερμανικός Εξπρεσιονισμός υπήρξε ένας συγκερασμός εκφραστικών μέσων και στοιχείων προερχομένων από άλλες τέχνες. Το βερολινέζικο θέατρο του Max Reinhardt επηρέασε τις εξπρεσιονιστικές ταινίες τόσο με τα χαρακτηριστικά σκηνικά με τις σκάλες, τους καθρέφτες και τους δαιδαλώδεις διαδρόμους όσο και με τους φωτισμούς που δημιουργούν έντονο κοντράστ και σκιές. Πολλοί από τους ηθοποιούς του Γερμανικού Εξπρεσιονισμού προέρχονταν από τη θεατρική ομάδα του Reinhardt. Η οικονομική κατάσταση της εποχής δεν επέτρεπε πειραματισμούς σε πραγματικά κτίρια και τα σκηνικά ενσωμάτωσαν τις παράξενες και στρεβλές δομές τής εξπρεσιονιστικής αρχιτεκτονικής ενώ τα θέματα του γερμανικού εξπρεσιονιστικού κινηματογράφου αντηχούν τη νύχτα και το παράλογο του σουρεαλισμού και των γοτθικών μύθων.
Ο Κόνραντ Βέιντ στο Εργαστήριο του Δόκτωρος Καλιγκάρι (1920)
Το εργαστήριο του δόκτωρος Καλιγκάρι (1920) του Ρόμπερτ Βίνε θεωρείται η πρώτη εξπρεσιονιστική ταινία. Υπάρχει μια συζήτηση γύρω από αυτά τα πρωτεία καθώς το 1913 ο Πάουλ Βέγκενερ μας δίνει τον Φοιτητή της Πράγας, μια ταινία που πράγματι παρουσιάζει όλα τα χαρακτηριστικά του εξπρεσιονιστικού ύφους. Παρ’ όλα αυτά, Το εργαστήριο του δόκτωρος Καλιγκάρι είναι η κορωνίδα των εξπρεσιονιστικών ταινιών, μια δημιουργία που όχι μόνο αναδεικνύει την εξπρεσιονιστική εικονοποιία αλλά αποκτά έναν προφητικό χαρακτήρα έτσι όπως ο υπνοβάτης Τσέζαρε γίνεται το πειθήνιο όργανο του σατανικού Δόκτωρος Καλιγκάρι. Αξίζει κανείς να διαβάσει το εκπληκτικό βιβλίο του Ζίγκφριντ Κρακάουερ Από τον Καλιγκάρι στον Χίτλερ για να αντιληφθεί πώς ο γερμανικός λαός βουτηγμένος στην ανέχεια και την τρέλα ανταποκρίθηκε στο κάλεσμα του φασισμού.
Νοσφεράτου, μια συμφωνία τρόμου (1922)
Το Νοσφεράτου, μια συμφωνία τρόμου (1922) του Φρίντριχ Μουρνάου είναι η πρώτη ταινία τρόμου που μεταφέρει στη μεγάλη οθόνη το θρύλο του Δράκουλα και το βιβλίο του Μπραμ Στόκερ. Βέβαια, η χήρα του Μπραμ Στόκερ, Φλόρενς Στόκερ, αρνήθηκε να δώσει τα δικαιώματα στον Μουρνάου, κάτι που οδήγησε στην κατάσχεση του αρνητικού και την καταστροφή όλων των αντιγράφων, σύμφωνα με τη δικαστική απόφαση. Ευτυχώς, κάποια αντίγραφα σώθηκαν και το αριστούργημα του Μουρνάου έμεινε “ζωντανό”. Πρόκειται για μια ταινία που αποτελεί πρότυπο για την αφήγηση κλασικών ταινιών τρόμου. Ο Μουρνάου χρησιμοποιεί απρόβλεπτες γωνίες λήψης, ενώ πολύ χαρακτηριστικά είναι τα κοντρ λιμιέρ πλάνα του (κόντρα στο φως). Εδώ, ο γερμανικός εξπρεσιονισμός βγαίνει απ’ τα στούντιο και ο Μουρνάου εκμεταλλεύεται την αρχιτεκτονική των κτιρίων, τα οποία φωτίζει πλαγίως ώστε να αναδείξει τον μυστικιστικό χαρακτήρα τους. Χρησιμοποιεί τις τεχνικές δυνατότητες των μηχανής λήψης με λήψη καρέ καρέ, αξελερέ καθώς και με προβολή του αρνητικού, σε μια ταινία σύμβολο για τη σωματικότητα και τις χειρονομίες των ηθοποιών που αγγίζουν τα όρια της παντομίμας.
Δρ Μαμπούζε, ο παίκτης (1922)
Άλλες σημαντικές ταινίες του Γερμανικού Εξπρεσιονισμού είναι: Ο θλιμμένος θάνατος (1921) και Δρ Μαμπούζε, ο παίκτης (1922)του Φριτς Λανγκ, Γκόλεμ (1920) του Πάουλ Βέγκενερ και Ο Τελευταίος των Ανθρώπων (1924)του Φρίντριχ Μουρνάου. Από το 1924 και έπειτα Ο Γερμανικός Εξπρεσιονισμός άρχισε να φθίνει καθώς το μάρκο είχε πια ανακτήσει την ισχύ του και έτσι δεν υπήρχε πλέον το εξαγωγικό εμπορικό πλεονέκτημα που τον έκανε να ανθίσει αλλά επίσης πολλοί από τους δημιουργούς και τους τεχνικούς μετανάστευσαν στο Χόλλυγουντ κυρίως για πολιτικούς λόγους. Σκηνοθέτες όπως ο Φρίντριχ Μουρνάου, ο Φριτς Λανγκ, ο Ερνστ Λιούμπιτς και ο Πολ Λένι μετέφεραν εκεί τις μεθόδους και το ύφος τους επηρεάζοντας σημαντικά την παραγωγή. Από αυτούς τους σκηνοθέτες και τεχνικούς θα αναδειχθεί το κινηματογραφικό ύφος του Φιλμ Νουάρ.
Ανδρέας Άννινος
