Σκηνοθεσία: Φίλιππος Κουτσαφτής
Παραγωγή: Ελλάδα, 2023
Διάρκεια: 1 ώρα 48 λεπτά
Είκοσι χρόνια μετά την αριστουργηματική Αγέλαστο Πέτρα, ο Φίλιππος Κουτσαφτής επιστρέφει στην Ελευσίνα και συνδέει το τότε με το τώρα. Το τότε της Ελευσίνας είναι ακαθόριστο και δαιδαλώδες, τόσο πολύ που συγχέεται με τη μυστηριακή αρχαιότητα της πόλης, η οποία – πλέον – έχει ως σύμβολο τις υψικαμίνους, τη βραδινή αιωρούμενη φωτιά, τα κατηργημένα ειδυλλιακά μέρη. Ο τίτλος Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης είναι ένα κενό γράμμα που ως υπότιτλο έχει μάλλον την πολιτιστική νωθρότητα, παρ’ όλα αυτά το ντοκιμαντέρ του Κουτσαφτή, του μεγάλου δάσκαλου της παρατήρησης και της στοχαστικής επεξεργασίας του υλικού, του ευαίσθητου μα και άψογου τεχνίτη της εικόνας του πραγματικού, το ντοκιμαντέρ του είναι και πάλι μια όαση μέσα στην έρημο της κάλπικης ευαισθητοποίησης, της ποσόστωσης και των προαπαιτούμενων.
Στην αρχή υπήρχαν μόνο αγάλματα θεών, στη συνέχεια θνητοί ή ημίθεοι έμειναν σε μια κάποια αιωνιότητα, εν τέλει η Ελευσίνα τίμησε μυημένους Ρωμαίους αυτοκράτορες που ευεργέτησαν με διάφορους τρόπους το ιερό. Ιερείς, ιέρειες, νέοι, παιδιά που είχαν μυηθεί αφ’ Εστίας. Η σύνδεση με τη σημερινή έννοια του ιερού βρίσκεται σε πρώτο πλάνο στο ντοκιμαντέρ. «Σαν να μικραίνει ολοένα το χάσμα ανάμεσα στο θνητό και στο θείο» λέει ο αφηγητής. Προφητεύει ή αναδεικνύει μια απομάγευση, όχι υπέρ του ορθολογισμού, αλλά υπέρ μια γενικευμένης ισοπέδωσης, ανώριμης και αδιέξοδης. Η αμάραντη τέχνη, ένα με το χώμα και τη λήθη, η πεζή πραγματικότητα δίχως το υποστύλωμα της επικοινωνίας με κάτι υψηλότερο. Ο Κουτσαφτής εξετάζει τα αρχαιολογικά ευρήματα, την Τέχνη και ό,τι απόμεινε από την επαφή με κάτι που θυμίζει ιερό. Όλα είναι έργα του ανθρώπου, στην προσπάθειά του να δώσει το χέρι με το θάνατο, να σταματήσει να τον σκέφτεται ως κάτι κακό, να ειρηνεύσει το κτήνος, να χτίσει πόλεις, να στερεώσει τον πολιτισμό. Ένα «τυχαία καλά οργανωμένο σύμπαν».
Με την γνωστή γενναιοδωρία του ο Κουτσαφτής – που η γοητεία των λεγομένων του είναι σε πλήρη ισορροπία με την εκφορά τού δημιουργού – απλώνει όλα τα πιθανά ευρήματά του, τα συνδέει με το παρελθόν, και καταλήγει στον άνθρωπο. Εδώ, με ευαισθησία θυμάται πρωταγωνιστές από τη δωδεκαετή παρατήρηση της Ελευσίνας, τόσο από την Αγέλαστο Πέτρα όσο και από το συνολικό υλικό 80 ωρών της περιόδου 1988-2000. Είναι προφανές ότι από όσους αναφέρονται, ο Παναγιώτης Φαρμάκης, εκείνος που έμενε «πάνω από τη γη και κάτω από τα σύννεφα», κατέχει την κεντρική θέση μέσα στα ιδιαίτερα πρόσωπα που μας σύστησε ο Κουτσαφτής.
Το λυπημένο παραμύθι της Ελευσίνας περιέχει θαύματα, σημαντικούς ζωγράφους, ακόμα και ιερές μισθολογικές καταστάσεις, την ιερότητα των οποίων αποδεικνύει στην οθόνη ο σκηνοθέτης. Η επιμελής εργασία που χρειάστηκε για να αντιστοιχηθεί σε κάθε εργάτη ένας αριθμός, η ειδικότητά του, η αμοιβή του δεν μαρτυρά μα αγγαρεία, μια ρουτίνα, αλλά μάλλον ένα ιερό βιβλίο του μόχθου. Το τέλος των Ελευσίνιων βρίσκεται σε πλήρη αναλογία με εκείνο της Αγελάστου Πέτρας: Από την οθόνη περνούν οι άνθρωποι της Ελευσίνας και ο σκηνοθέτης, όπως είχε απολογηθεί απέναντί τους στο θρυλικό ντοκιμαντέρ του 2000, τώρα νιώθει την ανάγκη να τους ευχαριστήσει μία-μία, έναν-έναν. Η ιδιαιτερότητα του Φίλιππου Κουταφτή είναι η ουσία που ως απόσταγμα προκύπτει μέσα από κάθε δουλειά του, που πολύ σπάνια πια συναντάται και που συνοψίζεται σε μια παραγνωρισμένη ιδιότητα: Καλοσύνη.
Ανδρέας Άννινος
